नमुना प्रश्नपत्र
कक्षा : ११
पूर्णाङ्क : ७५
विषय : सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षा
समय : ३ घन्टा
सबै प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् : (११×१ = ११)
समूह क
तलका प्रश्नहरूको अति छोटो उत्तर दिनुहोस् :
१. जीवनोपयोगी शिक्षा भनेको के हो ?
उत्तर : जीवनोपयोगी शिक्षा भन्नाले दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्न सकिने व्यवहारिक सीप, सोच, दृष्टिकोण र समस्याको समाधान गर्ने क्षमता प्रदान गर्ने शिक्षा हो।
२. सामाजिक अध्ययन र सामाजिक विज्ञानविचको कुनै एक भिन्नता लेख्नुहोस् ।
उत्तर : सामाजिक अध्ययन शिक्षामुखी विषय हो जुन विद्यालयमा पढाइन्छ, जबकि सामाजिक विज्ञान अनुसन्धानमूलक विषय हो जुन समाजको गहिरो अध्ययनमा केन्द्रित हुन्छ।
३. तनावमा परेको नजिकको साथीलाई तनाव व्यवस्थापन गर्ने कुनै एक सुझाव दिनुहोस् ।
उत्तर : तनावमा परेको साथीलाई आफ्नो कुरा खुलस्त भन्न प्रोत्साहन गर्नु र धैर्यपूर्वक सुन्ने सल्लाह दिनुपर्छ।
४. परियोजना कार्य गर्ने सिलसिलामा समुदायका व्यक्तिहरूसंग कसरी कुराकानी सुरू गर्नुहुन्छ ? एक वाक्यमा लेख्नुहोस् ।
उत्तर : परियोजना कार्यका क्रममा समुदायका व्यक्तिहरूसँग नम्रतापूर्वक अभिवादन गर्दै आफूको उद्देश्य स्पष्ट पारेर कुराकानी सुरु गर्नुपर्छ।
५. आधुनिक मानवको पुखां कसलाई मानिन्छ ?
उत्तर : आधुनिक मानवको पुखा “क्रो-म्याग्नन मानव” लाई मानिन्छ, जो करीब ३० हजार वर्ष पहिले पृथ्वीमा बसेका थिए।
६. तपाईं बस्ने पर्यावरणीय क्षेत्रमा अनुकूलन हुन तपाईले गर्नुभएका कुनै दुईओटा कार्यहरू लेख्नुहोस् ।
उत्तर :
(क) चिसो मौसममा न्यानो कपडा लगाउने,
(ख) गर्मी मौसममा पातलो र हलुका कपडा प्रयोग गर्ने।
७. नेपालको प्रतिनिधि सभाको निर्वाचनको लागि कस्तो निर्वाचन प्रणाली अवलम्बन गरिएको छ ?
उत्तर : नेपालमा प्रतिनिधि सभाको निर्वाचनका लागि मिश्रित निर्वाचन प्रणाली (प्रत्यक्ष र समानुपातिक) अपनाइएको छ।
८. जनसाङ्ख्यिक लाभांश भनेको के हो ? एक वाक्यमा लेख्नुहोस् ।
उत्तर : जनसाङ्ख्यिक लाभांश भनेको काम गर्न सक्ने उमेर समूहको जनसंख्या बढी हुँदा देशले आर्थिक लाभ लिन सक्ने अवस्था हो।
९. विप्रेषणले नेपालको अर्थतन्त्रमा पारेको कुनै दुई प्रभाव लेख्नुहोस् ।
उत्तर : विप्रेषणले नेपालको अर्थतन्त्रमा पारेको दुई प्रभावहरु :
(क) विप्रेषणबाट वैदेशिक मुद्रा आर्जन हुन्छ।
(ख) यसले परिवारहरूको आर्थिक अवस्था सुधार गर्दछ।
१०. विपद् जोखिमका दृष्टिकोणमा तपाईं रहेको बस्ती कस्तो प्रकारको बस्ती हो ? यदि जोखिमयुक्त भएमा यस्ता जोखिमबाट सुरक्षित गर्ने कुनै एक उपाय लेख्नुहोस् ।
उत्तर : मेरो बस्ती पहाडी क्षेत्रमा भएकाले पहिरोको जोखिम रहन्छ। यस्तो जोखिमबाट बच्न सुरक्षित स्थानमा पुनःस्थापना गर्न सकिन्छ।
११. आहार र स्वस्थ जीवनविचको सम्बन्ध एक वाक्यमा प्रस्ट पार्नुहोस् ।
उत्तर : पोषिलो र सन्तुलित आहारले शरीरलाई स्वस्थ, बलियो र रोगप्रतिरोधी बनाउँछ, जसले स्वस्थ जीवनयापनमा मद्दत गर्दछ।
समूह ख
तलका प्रश्नहरूको छोटो उत्तर दिनुहोस् : (८*५ =४०)
१२ वर्ड फाइल (Word file) मा टाइप गर्दादेखि प्रिन्ट गर्दासम्म तपाईं कुन कुन चरणहरू पार गर्नुहुन्छ ? लेख्नुहोस् ।
उत्तर : वर्ड फाइलमा टाइप गर्दादेखि प्रिन्ट गर्दासम्मका चरणहरू :-
- Microsoft Word खोलिन्छ र नयाँ फाइल तयार गरिन्छ।
- आवश्यक विषयवस्तु टाइप गरिन्छ।
- टाइप गरिसकेपछि स्पेलिङ जाँच र फर्म्याट मिलाइन्छ।
- पेज सेटअप, मार्जिन, लाइन स्पेसिङ आदि मिलाइन्छ।
- Print Preview हेरेर प्रिन्ट गर्नु अघि कस्तो देखिन्छ बुझिन्छ।
- अन्त्यमा उपयुक्त प्रिन्टर सेट गरी प्रिन्ट कमाण्ड दिइन्छ।
अथवा
तपाईले परियोजना कार्य पूरा गर्नुपर्ने अवस्थामा समूह नेताको हैसियतले समूहलाई कसरी परिचालन गर्नुहुन्छ ?
१३ दुगे युगको जीवन पद्धतिलाई पाँचओटा बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : दुगे युगको जीवन पद्धति – ५ बुँदामा
- मानिसहरू स्थायी रूपमा बस्न थाले।
- कृषि र पशुपालनको सुरुआत भयो।
- आगोको प्रयोग गरेर खाना पकाउने चलन भयो।
- ढुंगाका औजार प्रयोग हुन थाले।
- समाजमा श्रम विभाजन र परिवारको सुरुआत भयो।
१४ जीवनशैलीको आधारमा मानव र वातावरणबिचको सम्बन्ध व्याख्या गर्नुहोस् ।
उत्तर : मानव जीवनशैली र वातावरणबीच गहिरो सम्बन्ध रहन्छ। मानिसले आफू बस्ने क्षेत्रको हावापानी, तापक्रम, भू–आकृति, वनस्पति, जलस्रोत आदि अनुसार आफ्नो दैनिक जीवनशैली परिवर्तन गर्छ। वातावरणकै कारण मानिसको लुगा लगाउने शैली, खानपान, घर बनाउने तरिका, आवतजावतको माध्यम, र कृषि प्रणालीमा फरक देखिन्छ। जस्तै, हिमाली क्षेत्रमा बस्ने मानिसले बाक्लो न्यानो लुगा लगाउने, ढुंगाको घर बनाउने र पशुपालनमा निर्भर हुने गर्छन्। तराई क्षेत्रमा भने हलुका लुगा, माटोको घर, धान खेती र सिँचाइ प्रणाली विकसित छन्। मरुभूमिमा पानीको अभावले गर्दा मानिसहरू पानीको अत्यधिक ख्याल राख्छन् र जीवनशैली सरल हुन्छ। वातावरणमै आधारित स्रोतसाधनको उपलब्धता अनुसार मानिसले रोजगारी, व्यवसाय र बानी व्यवहार अपनाउँछ। जीवनशैली भनेको मानिसको खानपान, लवाइ–सवाइ, रहनसहन, बासस्थान, चाडपर्व मनाउने तरिका आदिको समुह हो। वातावरण परिवर्तन हुँदा मानिसको जीवनशैलीमा पनि परिवर्तन आउँछ। यसरी वातावरण र मानव जीवनशैली एक–अर्कामा निर्भर र समन्वयपूर्ण छन्।
१५. मध्यकालीन एसियामा आर्थिक उतारचढाव थियो । यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस् ।
उत्तर : मध्यकालीन एसियामा व्यापार, कृषि, उद्योग आदिमा समयअनुसार उतारचढाव देखिन्छ।
१. शुरुवातमा भारतीय उपमहाद्वीपमा कृषि आधारित अर्थतन्त्र फस्टायो।
२. व्यापार मार्गहरू (सिल्क रुट) प्रयोग भई अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार हुन्थ्यो।
३. इस्लाम धर्मको आगमनपछि पश्चिम एसियासँग व्यापार बढ्यो।
४. बाह्य आक्रमण तथा युद्धहरूले आर्थिक स्थिति अस्थिर भयो।
5. अन्त्यतिर विदेशी उपनिवेशवाद (जस्तै ब्रिटिश) आउँदा परम्परागत आर्थिक प्रणालीमा गिरावट आयो।
१६. छुवाछुतविरुद्ध जनचेतना जगाउनुपर्छ भन्ने सन्देश दिँदै सम्पादकीयको नमुना तयार पार्नुहोस् ।
उत्तर : छुवाछुत अन्त्यको दिशामा सशक्त जनचेतना आवश्यक
छुवाछुत प्रथा नेपाली समाजको दीर्घकालीन सामाजिक रोग हो, जसले समानताको भावना र मानव अधिकारलाई गम्भीर चुनौती दिँदै आएको छ। जातका आधारमा मानिसलाई छुन नहुने, पानी नचल्ने भन्ने सोच आजको २१औँ शताब्दीमा पनि केही ठाउँमा कायमै छ, जुन अत्यन्त दुःखद छ।
आज हाम्रो संविधानले सबै नागरिकलाई समान अधिकार दिएको छ। कानुनले छुवाछुतलाई अपराध मानेको छ। तर व्यवहारमा अझै पनि धेरै मानिस यो कुरितीमा बाँधिएका छन्। यस्तो अवस्थामा हामी सबैले मिलेर जनचेतना फैलाउनुपर्छ। विद्यालय, मिडिया, सामाजिक संस्था र धार्मिक स्थलहरूबाट निरन्तर रूपमा छुवाछुतविरुद्ध अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ।
सबै मानिस बराबरी हुन् भन्ने भावनाले मात्र समाजमा सहिष्णुता र समावेशीपन आउँछ। त्यसैले, छुवाछुत अन्त्यका लागि अब शब्दमा होइन, व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन आवश्यक छ। साँचो मानवता भनेको सबैप्रति समान दृष्टिकोण राख्नु हो।
१७ बस्तीको परिचय दिदै ग्रामीण बस्तीका कुनै चार प्रमुख विशेषताहरू उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : ग्रामीण बस्तीका चार प्रमुख विशेषताहरू
- अधिकांश मानिस कृषिमा आश्रित हुन्छन्।
- आवासहरू छरिएर र परपर हुन्छन्।
- शिक्षादिक्षा, स्वास्थ्य र यातायात सुविधा कम हुन्छ।
- सामूहिक सहयोग र सम्बन्ध बलियो हुन्छ।
१८. देशको आर्थिक विकासमा सरकारी, निजी र सहकारीसम्बन्धी – तिन खम्बे आर्थिक नीतिले कसरी सहयोग पुयाउँछ ?
उत्तर : देशको आर्थिक विकासमा सरकारी, निजी र सहकारी तीन खम्बे आर्थिक नीतिहरूले ठूलो योगदान पुर्याउँछन्। यी तीनै खम्बे आर्थिक क्षेत्रलाई सशक्त बनाउन र समृद्धि ल्याउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्।
- सरकारी नीतिहरू: सरकारले मुलुकको आधारभूत पूर्वाधार, स्वास्थ्य, शिक्षा, यातायात र अन्य सार्वजनिक सेवा क्षेत्रमा लगानी गर्दछ। यसले सस्तो र सुविधायुक्त सेवा उपलब्ध गराउने काम गर्दछ। सरकार कानुनी र नियामक संरचना पनि तयार गर्दछ जसले स्थिर र पारदर्शी वातावरण निर्माण गर्छ।
- निजी क्षेत्र: निजी क्षेत्रले व्यापार, उद्योग र नयाँ प्रविधिको प्रयोगमा वृद्धि ल्याउँछ। यसले रोजगार सिर्जना, उत्पादन वृद्धि र नयाँ बजारको सम्भावनालाई अघि बढाउँछ। यस क्षेत्रको योगदानले अर्थतन्त्रलाई थप प्रतिस्पर्धी र गतिशील बनाउँछ।
- सहकारी क्षेत्र: सहकारी संस्थाहरूले विशेष गरी कृषक र साना व्यापारीहरूको जीवनस्तर सुधार्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्। उनीहरूले सस्तो ऋण, सामूहिक उत्पादन र बजार पहुँचको व्यवस्था गरेर समृद्धि ल्याउँछन्।
यसरी, यी तीन खम्बे नीतिहरूले एक अर्कासँग सहकार्य गर्दै मुलुकको समग्र आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउँछन्। सरकारी लगानी, निजी क्षेत्रको सक्रियता र सहकारी संस्थाहरूको समर्पणले समृद्ध र समावेशी आर्थिक विकास सम्भव बनाउँछ।
१९. नेपालको संसदीय निर्वाचनमा समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीको व्यवस्था गरिएको छ । यसले संविधानमा तोकिएका लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र र समुदायको अर्थपूर्ण सहभागिता सुनिश्चित गर्न सकेको छ, छैन ? समीक्षा गर्नुहोस् ।
उत्तर : नेपालको संसदीय निर्वाचनमा समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीले विभिन्न लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र र समुदायको समान र उत्तर : अर्थपूर्ण प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्ने उद्देश्य राख्छ। यस प्रणालीले संविधानमा तोकिएका महिला, दलित, आदिवासी, जनजाति र अल्पसंख्यक समुदायलाई संसदमा प्रतिनिधित्वको अवसर दिन्छ। यसले नेपालको सामाजिक विविधता र समानताको कुरा सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
सकारात्मक पक्षमा, यस प्रणालीले महिला र अन्य अल्पसंख्यक समुदायहरूको संसदमा उचित स्थान सुनिश्चित गरेको छ। यसले समान अवसर र समावेशी राजनीतिक संरचना निर्माण गर्न मद्दत गर्छ। यसले साना दलहरूलाई पनि संसदमा स्थान पाउन मौका दिन्छ, जसले देशका विभिन्न विचार र चासोहरूलाई समेट्न सहयोग पुर्याउँछ।
तर, केही नकरात्मक पक्षहरू पनि छन्। यद्यपि समानुपातिक प्रणालीले प्रतिनिधित्वको अवसर पुर्याउँछ, तर यसको प्रभावकारी कार्यन्वयनमा चुनौतीहरू छन्। कतिपय ठूला दलहरूले आफ्नो प्रभुत्व कायम राख्न सक्छन्, जसले साना दलहरूको प्रतिनिधित्वलाई सीमित गर्न सक्छ। साथै, केही दलका प्रतिनिधिहरूको कार्यक्षमता र प्रभावकारिता पनि जाँच्न आवश्यक छ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीले संविधानमा तोकिएका लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र र समुदायको सहभागिता सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, तर यसको कार्यान्वयनमा अझ सुधार आवश्यक छ।
अथवा
आमजनतामा गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको पहुँच पुयाउन राज्यले गरेका प्रयासहरूको समीक्षा गर्नुहोस् ।
समूह ग
तलका प्रश्नहरूको लामो उत्तर दिनुहोस् : (३*८=२४)
२०. तनाव र द्वन्द्वबिचको सम्बन्ध उल्लेख गरी द्वन्द्व रूपान्तरमा तनाव व्यवस्थापनले कसरी भूमिका खेल्न सक्छ । उदाहरणसहित पुष्टि गर्नुहोस् ।
उत्तर : तनाव र द्वन्द्व दुई आपसमा जडित मनोवैज्ञानिक अवस्थाहरू हुन्। तनाव भनेको मानसिक वा शारीरिक अस्वस्थता हो जसको कारण शारीरिक र मानसिक ऊर्जा नष्ट हुन्छ, जबकि द्वन्द्व भनेको दुई वा दुईभन्दा बढी पक्षहरू बीचको टकराव हो, जुन विचार, चासो, उद्देश्य वा आवश्यकता सँग मेल नखाउँदा उत्पन्न हुन्छ।
तनाव र द्वन्द्व बीचको सम्बन्ध यस प्रकार छ:
- जब कुनै व्यक्ति वा समूहमा तनाव बढ्दो हुन्छ, तब द्वन्द्वको स्थिति पनि उत्पन्न हुन सक्छ।
- तनावले मानिसको निर्णय क्षमता र सोचमा असर पुर्याउँछ, जसका कारण द्वन्द्वको स्थिति तीव्र हुन सक्छ। उदाहरणको लागि, परिवारको सदस्यहरू बीचको तनाव एकअर्कासँगको द्वन्द्वमा परिणत हुन सक्छ यदि त्यहाँ खुला संवाद र समाधानको प्रक्रिया अवरुद्ध छ।
तनाव व्यवस्थापन र द्वन्द्व रूपान्तरमा यसको भूमिका:
तनाव व्यवस्थापनले द्वन्द्व समाधानको प्रक्रियामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। जब मानिसहरू तनावपूर्ण अवस्थामा हुन्छन्, तब उनीहरूको प्रतिक्रिया प्रायः अत्यधिक आवेगपूर्ण वा नकारात्मक हुन्छ। तनाव व्यवस्थापन विधिहरू जस्तै ध्यान, श्वासप्रश्वास अभ्यास र समय व्यवस्थापनले व्यक्ति वा समूहलाई शान्त राख्न मद्दत पुर्याउँछ, जसले द्वन्द्वलाई समाधान गर्ने अवसर बढाउँछ।
उदाहरण:
एक संगठनमा दुई कर्मचारीहरू बीचको द्वन्द्वको स्थिति तनावको कारणले उत्पन्न भएको थियो। एउटा कर्मचारीको कामको ढंगमा असहमतिका कारण, अर्को कर्मचारी तनावमा थिए। तनाव व्यवस्थापनको लागि, उनीहरूले एक सँगै ध्यान अभ्यास र संवाद प्रक्रियामा संलग्न भए जसले उनीहरूको मानसिक स्थितिमा सुधार ल्यायो र द्वन्द्वको समाधान सम्भव भयो। यसले द्वन्द्व रूपान्तरमा तनाव व्यवस्थापनको प्रभावकारीता देखाउँछ।
२१. मानव समाज विकासको क्रममा पशुपालन तथा कृषि युगको सुरुआतको कारण उल्लेख गर्दै यस युगका विशेषताहरू चर्चा गर्नुहोस् ?
उत्तर : मानव समाजको विकासक्रममा पशुपालन तथा कृषि युगको सुरुआत एक महत्वपूर्ण मोड थियो। यस युगको सुरुआत मुख्यतः मानिसहरूको शिकारी जीवनशैलीबाट स्थायी जीवनशैलीतर्फको परिवर्तनका कारण भएको हो।
पशुपालन तथा कृषि युगको सुरुआतको कारणहरू:
- जनसंख्या वृद्धि हुन थालेपछि स्थायी खाद्य स्रोतको आवश्यकता पर्यो।
- वन्यजन्तुको शिकारी जीवन कठिन हुँदै गयो।
- मानिसहरूले बीउ रोप्दा बिरुवा उम्रने अनुभव गरे।
- नदी किनार र उपजाउ जमिनमा बस्ती बस्न थाले।
- घासपातको abundant उपलब्धताले पशुपालन सम्भव भयो।
यस युगका प्रमुख विशेषताहरू:
- मानिसहरू स्थायी रूपमा बस्न थाले र बस्ती विकास भयो।
- अन्न उत्पादन हुन थालेपछि अन्नको भण्डारण गरिन थाल्यो।
- पशुपालन गरिने भएपछि जनावरहरू पालिन थाले।
- श्रम विभाजन सुरु भयो — कोही खेती गर्थे, कोही जनावर सम्हाल्थे।
- आदिम धर्म, संस्कार र सामाजिक संरचना विकास हुन थाल्यो।
अथवा
नेपाली समाजमा जात प्रथाले उब्जाएका समस्याहरू पहिचान गर्दै यसका समाधानका उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस् ।
२२. मितव्ययी जीवन शैलीका लागि तपाईँले के कस्ता व्यावहारिक अभ्यासहरू गर्नुभएको छ ? कुनै आठओटा व्यावहारिक अभ्यासहरू उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : मितव्ययी जीवनशैली अपनाउँदा धनको सदुपयोग र आवश्यकता अनुसारको खर्चलाई प्राथमिकता दिने महत्वपूर्ण हुन्छ। यसका लागि मैले केही व्यावहारिक अभ्यासहरू अपनाएको छु:
- बजेट बनाउनु: मासिक खर्चको योजना बनाउँछु र अनावश्यक खर्च कटौती गर्न कोशिस गर्दछु।
- सेविङको आदत: बचतको लागि निश्चित रकम हर महिना अलग राख्छु जसले भविष्यका आपतकालीन स्थितिहरूमा मद्दत पुर्याउँछ।
- समयको सदुपयोग: अनावश्यक समय नष्ट नगरी काम र अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्न म प्रयास गर्छु।
- सस्तो र स्वस्थ आहार चयन गर्नु: महँगो बाहिरको खाना नखाई घरमै सस्तो र पौष्टिक आहार तयार पार्छु।
- कपडा र सामानको पुन: प्रयोग: आवश्यक नभएको सामान र कपडा नयाँ किन्ने सट्टा पुराना प्रयोग गर्छु र राम्रोसँग हेरचाह गर्दछु।
- सस्तो यातायातको प्रयोग: व्यक्तिगत गाडीको सट्टा सार्वजनिक यातायात वा साइकल प्रयोग गर्ने प्रयास गर्दछु, जसले पैसा बचाउँछ र वातावरण पनि सन्तुलित राख्छ।
- उपहारमा विवेकपूर्णता: साथी र परिवारलाई अनावश्यक महँगो उपहारको सट्टा सस्तो र उपयोगी उपहार दिने कोशिश गर्छु।
- ऊर्जा बचत: लाइट र अन्य इलेक्ट्रोनिक सामानहरूको प्रयोग कम गर्दा विद्युत् ऊर्जा बचाउँछु र यसको खर्च घटाउँछु।
