कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २: विकास र विकासका पूर्वाधार – पूर्ण अभ्यास समाधान

यस व्यापक मार्गदर्शनमा कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ को सबै अभ्यासहरू समावेश गरिएका छन्। यस एकाइमा विकास र पूर्वाधारको अवधारणा, प्रकार र महत्वका बारेमा विस्तृत रूपमा चर्चा गरिएको छ। यो एकाइ विद्यार्थीहरूलाई समाजको विकास प्रक्रिया र त्यसको आधारभूत संरचनाहरूबारे गहन ज्ञान प्रदान गर्दछ।

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ को परिचय

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ ले विकास र विकासका पूर्वाधारहरूमा केन्द्रित गरेको छ, जसले समाजहरू कसरी प्रगति गर्छन् र विकासलाई समर्थन गर्ने आधारभूत संरचनाहरूको अध्ययन गर्दछ। नेपालको विकास यात्रा र यसले सामना गर्नुपर्ने चुनौतीहरू बुझ्नको लागि यो एकाइ अत्यन्त महत्वपूर्ण छ।

यस मार्गदर्शनमा, हामीले कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ का सबै अभ्यास प्रश्नहरू संकलन गरेका छौं र तिनीहरूको विस्तृत उत्तरहरू प्रदान गरेका छौं। तपाईंले अवधारणाहरूको समीक्षा गर्दै हुनुहुन्छ वा परीक्षाको लागि अभ्यास गर्दै हुनुहुन्छ, यो स्रोत अमूल्य हुनेछ।

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ अभ्यास समाधान

तल तपाईंले कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ का सबै अभ्यासहरूको व्यापक समाधानहरू पाउनुहुनेछ। प्रत्येक समाधान ध्यानपूर्वक व्याख्या गरिएको छ ताकि तपाईंले अवधारणाहरू पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्नुहुन्छ।

पाठ १ मानव विकास सूचकाङ्क

अभ्यास

१. मानव विकास सूचकाङ्क भनेको के हो?

उत्तर: कुनै पनि देशको आर्थिक सामाजिक शैक्षिक विकास लगायतका प्रगतिको स्तर वा अवस्था देखाउने सूचक नै मानव विकास सूचकाङ्क हो।

२. मानव विकास सूचकाङ्क प्रतिवेदन, २०२२ मा धेरै सार्क मुलुकको मानव विकास अवस्था कमजोर हुनुका कारण उल्लेख गर्नुहोस् ।

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क प्रतिवेदन, २०२२ मा धेरै सार्क मुलुकको मानव विकास अवस्था कमजोर हुनुका कारण यसप्रकार छन् |

• शिक्षाको अभाव हुनु
• जनसंख्या वृद्धि गर्नु
• अर्थव्यवस्थाको असुरक्षा र निरीक्षणको कमी हुनु
• स्वास्थ्य सेवाको अभाव हुनु
• बेरोजगारी हुनु 

३. मानव विकास सूचकाङ्कको आवश्यकता औँल्याउनुहोस् ।

उत्तर : मानव विकास सचाङ्कको आवश्यकता निम्नलिखित यसप्रकार रहेका छन्:-

• मानव विकासको अवस्था पहिचान गर्न,
• मानव विकासका सुधारगर्नु पर्ने क्षेत्रहरू निर्धारण गर्न,
• मानव विकास अवस्थामा सुधार गर्न,
• मानव विकास अवस्थामा सुधार गर्न देशले चाल्न पर्ने रणनीति तयारका आधार प्रस्तुत गर्न आदि ।

४. नेपालले मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्न कुन कुन पक्षमा ध्यान दिनुपर्ला ?

उत्तर : नेपालले मानव विकास सूचाङ्क सुधार गर्न हामीले निम्नलिखित कुराहरूमा ध्यान दिनुपर्छ।

• लैङ्गिक विभेद कम गर्नुपर्छ ।
• महिला सशक्तिकरण कार्य गर्नुपर्छ ।
• नेपालको आर्थिकस्तर वृद्धि गर्नुपर्छ ।
• शिक्षा तथा स्वास्थ्य सेवा विकास गर्नुपर्छ ।
• कृषि तथा उद्योग आदिमा लगानी वृद्धि गर्नुपर्छ।

     

पाठ २ दिगो विकास

१. दिगो विकासको अवधारणा प्रस्ट पार्नुहोस् ।

उत्तरः दिगो विकास भनेको भावी पुस्ताका आवश्यकतालाई मध्यनजर गर्दै वर्तमान मानवीय आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्ने विकास नै दिगो विकास हो । यो बातावरण र विकासमा प्रत्यक्ष रूपमा सन्तुलन खोज्ने, पृथ्वीले धान्न सक्ने र निरन्तर रूपमा लाभ प्राप्त भइरहने विषय हो । दिगो विकास एक क्षेत्रको विकास गर्दा बक क्षेत्रको वातावरणीय पक्षमा समेत क्षय हुन नदिने अवधारणा हो ।

२. “अव्यवस्थित विकासले विनाश निम्त्याउँछ ।” पुष्टि गर्नुहोस् ।

उत्तरः वास्तवमा अव्यवस्थित विकासले विनाश निम्त्याउँछ किनकी अनियन्त्रित रूपमा भएको विकासले वातावरण तथा मानवीय पक्षलाई क्षति पुऱ्याउँछ । अव्यवस्थित विकासले वन जङ्गल नास गर्छ । नदीका बालुवा गिट्टी निकाली विकासका पूर्वाधार निर्माण गर्दै लगे नदीले विनाश निम्त्याउछ । नदी सुक्न पनि सक्छ । यसबाट पिउने पानी सिँचाइ आदिमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । यस्तो भावर क्षेत्र, पहाडी क्षेत्रमा माटोको परीक्षण नगरी बाटो घाटो बनाएमा पैरो जाने क्रम वढ्छ । अव्यवस्थित वस्तीले प्रदुषण वढाउँछ । हालपनि प्रत्येक वर्ष पहाडी क्षेत्रमा पैरो जाने क्रम रहेकै छ । त्यस्तै नदी छेउमा सुकुम्बासीका नाममा वस्ती बसाल्दा कतिपय खोलानाला सुकी पानीको समस्या बढेको हामीले थाहा पाएकै हो । बागमती फोहार भई बागमती सफाइ अभियान सञ्चालन गर्नु पर्ने पनि यसै विकासको उदारहण हो । भन्ने भनाई प्रुष्टि भयो |

३. दिगो विकासका लागि तपाईं कसरी योगदान दिन सक्नुहुन्छ ?

उत्तर : दिगो विकासका लागि मैले निम्नलिखत अनुसार योगदान दिन सक्छु:-

• स्रोत र साधनको व्यवस्थापन,
• वातावरण संरक्षण,
• स्रोत र साधनको न्यायपूर्ण उपयोग,
• स्थानीय सहभागिता,
• मानवीय विकास तथा प्रगति
• स्वास्थ्य सुधार गर्ने,
• स्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने,
• खानेपानी र सरसफाइको व्यवस्था गर्ने,
• ऊर्जा व्यवस्थापन गर्ने,
• रोजगारीको व्यवस्था गर्ने,
• उत्पादन बढाउने,
• जैविक विविधता संरक्षण गर्ने

४. दिगो विकासका उद्देश्यको सूची तयार गर्नुहोस् ।

उत्तर : दिगो विकासका उद्देश्य निम्न लिखित छन्:

• गरिबी निवारणमा सहयोग पुऱ्याउने,
• मानवीय विकास र ऋाति गर्ने,
• वातावरणको प्रभावकारी संरक्षण गर्ने,
• स्रोत र साधनको सावधानीपूर्वक प्रयोग गर्ने,
• उच्च, स्थिर र दिगो आर्थिक वृद्धि हासिल गर्ने,
• असक्त, अपाङ्गता भएका, महिलालगायतका क्षेत्रमा सामाजिक न्याय कायम गर्ने ।

            

पाठ ३ नेपालमा सङ्घीयता

१. सङ्घीयता भनेको के हो ?

उत्तर: देशलाई विभिन्न प्रान्तिय इकाइमा विभाजन गरी केन्द्रीय संरचनामा भएको केही अधिकारहरू प्रान्तिय इकाइमा हस्तान्तरण गरी एक आपसमा सम्झौता गरी वा संविधानमा उल्लेख भए वमोजिमसँगै रहने शासकीय स्वरूपलाई सङ्घीयता भनिन्छ ।

२. नेपालमा सङ्घीयता कार्यान्वयनमा आएसँगै भएका सकारात्मक परिवर्तन औँल्याउनुहोस् ।

उत्तर: नेपालमा सङ्घीयता कार्यान्वयनमा आएसँगै कई सकारात्मक परिवर्तनहरु देखिएको छ। कुनै कुरा रोकथाम नभएकोले नेपाली नागरिकहरुको स्वतन्त्रता र अधिकारहरु अझ बढी भएका छन्। समुदायको बिभिन्न वर्गहरुको अधिकार र स्वतन्त्रतालाई उनको सङ्घीय अधिकारहरुमा विवरण गर्न सक्षम भएको छ। समुदायको सम्मान, समानता, र सहभागिता आदि सङ्घीयता कार्यान्वयनले सधैँ बढाउँदै आएको छ। साथै, सङ्घीयता आधारित निकायको गठन, नियमन, र कार्यक्रमहरु नेपालको संविधानको आधारमा गरिएको छ |

३. स्थानीय सरकारको मुख्य कार्यक्षेत्र उल्लेख गर्नुहोस् ।

उत्तर: स्थानीय सरकारले निम्नलिखित क्षेत्रहरूमा काम गर्छ:

• स्थानीय विकास योजना तथा नीति तथा कानूनको तर्जुमा गर्नु
• शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक क्षेत्रमा काम गर्नु
• सडक, पुल, इमारत, बिजुली, पानी, वातावरण र सार्वजनिक विकास कार्यहरूको निर्माण र व्यवस्थापन गर्नु
• व्यापार, वाणिज्य, उद्योग, कृषि र विकास सम्बन्धी कार्य सम्पादन गर्नु
• दरवन्दी र स्थानीय आर्थिक विकासका लागि नीति बनाउनु र कार्यनीति तथा योजना तयार गर्नु
• स्थानीय निकायको अध्यक्षता तथा सदस्यको निर्वाचन गर्नु
• स्थानीय निकायको आर्थिक कार्यव्यवस्था, आर्थिक नियन्त्रण र आर्थिक व्यवस्थापन गर्नु

४. सङ्घीयताको सफल कार्यान्वयनमा ध्यान दिनुपर्ने पक्ष विश्लेषण गर्नुहोस् ।

उत्तर: सङ्घीयताको सफल कार्यान्वयनमा ध्यान दिनुपर्ने पक्षहरू यसप्रकार छन्:-

• भौगोलिक खण्ड
• भाषा
• सांस्कृतिक अवस्था
• जाति
• प्राकृतिक सम्पदा
• प्रशासनिक सहजता

पाठ ४ राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू

१. विकास आयोजना भनेको के हो ?

उत्तर: विविध लक्ष्य प्राप्तिका लागि निश्चित समायावधिमा सम्पन्न गर्ने गरी सञ्चालन गरिने विकाससम्बन्धी कार्यक्रमलाई विकास आयोजना भनिन्छ।

२. कस्ता आयोजनालाई राष्ट्रिय गौरवका आयोजना भनिन्छ ?

उत्तर : निम्नलिखित आयोजनालाई राष्ट्रिय आयोजना भनिन्छ ।

• हुलाकी राजमार्ग
• रेल तथा मेट्रो रेल, मोनोरेल विकास
• काठमाडौं तराई मधेस द्रुतमार्ग
• गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल
• पोखरा क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल
• पशुपति क्षेत्र विकास कोष
• पश्चिम सेती जलविद्युत् आयोजना
• विद्युत् प्रसारण आयोजना

३. राष्ट्रिय गौरवका आयोजना किन महत्त्वपूर्ण मानिन्छन् ?

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू निम्न कारणहरूको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्:

• समाजमा अग्रणी राजनीतिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक व्यक्तित्वहरूको उज्वलता तथा उनीहरूको योगदानको अभिवादन गर्ने।
• राष्ट्रिय स्मृति, इतिहास तथा सांस्कृतिक विरासतको महत्वको प्रतिफलन गर्ने।
• देश र जनतामा अपार सम्मानको अभिवादन गर्ने र उनीहरूको प्रेरणादायी उदाहरणको रूपमा काम गर्ने।
• अत्यन्त महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा उत्कृष्टता र प्रभावशाली कामकाजको अभिवादन गर्ने।
• राष्ट्रिय एकताको अभिवादन गर्ने र देश र जनता सबैलाई एक साथ लिएर अगाडि बढ्न उत्साहित गर्ने।

४. नेपालमा तोकिएको समयमा विकास आयोजना सम्पन्न गर्न कुन कुन पक्षमा ध्यान दिनु पर्ला ?

उत्तर : नेपालमा तोकिएको समयमा विकास आयोजना सम्पन्न गर्न हामीले निम्नकुरामा ध्यान दिनु पर्छ:-

• सरकार परिवर्तन भए पनि आयोजनालाई निरन्तरता दिने,
• आयोजनाका लागि आर्थिक श्रोतको उचित व्यवस्थापन गर्ने,
• दक्ष जनशक्ति उपलब्ध गराउने,
• आयोजनाका लागि आवश्यक अन्य श्रोत र साधनको उचित व्यवस्था गर्ने,
• आयोजनाको निरन्तर सुपरिवेक्षण, मूल्याङ्कन र सच्याउनु पर्ने भए समयमा सच्याएर कार्य सम्पन्न गर्ने ।

५. हुलाकी लोकमार्गले पुयाउने फाइदाको विवेचना गर्नुहोस् ।

उत्तर: हुलाकी लोकमार्ग व्यवसायी वा व्यक्ति र उद्यमीहरूलाई विभिन्न फाइदाहरू प्रदान गर्ने एक महत्वपूर्ण साधन हो। यसले सामान्य लोगलाई उचित मुल्यमा सामान र सेवाहरू प्रदान गर्ने माध्यम र व्यवसायीहरूलाई सामान र सेवाहरूको वितरण गर्न एक सुविधाजनक तरिका प्रदान गर्दछ।

हुलाकी लोकमार्गले नेपालको विभिन्न क्षेत्रहरूमा वस्तु र सेवाहरूको वितरण गर्न अत्यधिक महत्वपूर्णता रख्छ। यसले देशको विकास र आर्थिक वृद्धि गराउँदछ। हुलाकी लोकमार्गले वस्तु र सेवाहरूको वितरण गर्ने तरिका मूलतः साधारण लोगहरूलाई उचित मुल्यमा सामान र सेवाहरू प्रदान गर्न एक सुविधाजनक तरिका हो। यसले वस्तु र सेवाहरूको वितरण अत्यन्त सुविधाजनक बनाउँदछ र साथै स्थानीय उत्पादनको वितरणलाई पनि बढाउँदछ।

हुलाकी लोकमार्गले स्थानीय उत्पादन बढाउँदछ र यसले तराई र पहाडी क्षेत्रहरूमा व्यवसायीहरूको लागि सुविध मिलउनुपर्छ | तब हाम्रो देश उन्नति र प्रगतीमा हुन् सक्छ | 

 

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ का लागि अतिरिक्त स्रोतहरू

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ को बुझाइलाई थप बढाउनको लागि, हामी यी बाह्य स्रोतहरू अन्वेषण गर्न सिफारिस गर्दछौं:

दृश्य शिक्षण सहायता

यो चित्रले विभिन्न प्रकारका पूर्वाधारहरू र विकासका नतिजाहरूबीचको सम्बन्ध देखाउँछ:

निष्कर्ष

कक्षा १० सामाजिक अध्ययन एकाइ २ मा निपुण हुनु विकास र पूर्वाधारको आधारभूत ज्ञानको लागि आवश्यक छ। हामीलाई आशा छ कि यो व्यापक अभ्यास मार्गदर्शनले तपाईंलाई परीक्षाको लागि प्रभावकारी रूपमा तयारी गर्न मद्दत गर्दछ। तपाईंको बुझाइ र धारणा सुधार्न यी समाधानहरू नियमित रूपमा समीक्षा गर्नुहोस् र उत्तरहरू लेख्ने अभ्यास गर्नुहोस्।

थप शैक्षिक स्रोत र अध्ययन सामग्रीहरूको लागि हाम्रो वेबसाइटको शिक्षा खण्ड अन्वेषण गर्नुहोस्। तपाईंको कक्षा १० सामाजिक अध्ययन तयारीको लागि शुभकामना!